Maxaa ku kalifay in Adan Xasan Cabdiraxmaan uu ku been abuurto Ruun Siciid Qorsheel oo ahayd sii hayaha safaaradda Soomaalida ee dalka Qadar.
Aadn Xasan, wuxuu ahaa shaqaale ka tirsan wasaaradda arimaha dibadda Soomaaliya oo ka shaqayn jiray xarunta Wasaaradda ee ku taal caasimadda Soomaalida ee Muqdissho inaatnu xil ka qaban safaaradda Soomaalidu ku leedhay dalka Qadar
Sababta uu Xasan Qadar u yimid ayaa ahayd in la xiray ka dib markii uu waraaqo been abuur ah iyo isdaba marin uu ka dhex sameeyey xarunta wasaaradda aimaha dibadda Soomaaliya , markii denbigaas loo xiray oo uu vabsiga ku jiro ayaa siyaasiyiin ka soo jeeda beeshiisa Mareexaan oo uu ka mid ahaa safiirkii Qadar Markaa joogay Taano waxay u tageen Madaxweyne Farmaajo, waxayna ka codsadeen in loo bedelo safaaradda Soomaalida ee dalka Qadar, markiiba Waa la bedelay oo xil ayaa looga magcaabay safaaradda Qadar ee Soomaalida oo waxa laga dhigay madaxa shaqaalaha.
Safaaradda ayaa bilihii ugu danbeeyey waxa sii haysey oo kusime ka sii ahayd Damjire Ruun Siciid Qorsheel oo laga soo bedwlay dalka Maraykanka. Shaqo fiican ayeey ka qabatay safaradda intii ay joogtay oo waxay wanaajisay xiriirkii labada dal gaar ahaan kan madaxweyne Xasan Sheekh iyo dawladda Qadar, oo markii hore u xirnayd kooxda M, Farmaajo i. Danjire Ruun, intii ay joogtay waxay ka sjaqaysay in madaxweyna iyo Ra/isulwasaaruhuba lagu casumo dalkaas oo si heer maqaam sare ah loogu soo dhoweeyo.
IMaalmo ka hor ayaa Sfaaradda Soomaalida ee dalka Qadar loo soo magcaabay Safiir lahu magcaabo Mohamed Sh. Doodishe oo ka soo jeeda beesha Madaxweyne Farmaajo, Markiiba Taageerayaasha Farmajo dal iyo dibadba waxa la bilaabay sidiiloo curyaamin lahaa lahaa in Madaxaweyne Xasan Sheekh saaxiibkiis u soo magcaabo safaaraddaxilka loo soo magcaabay
Madaxsii shaqaalaha safaarddda oo horay Muqdisho loogu xiray warqado been abuur ah oo uu samaystay ayaa la go’aansaday inuu qoro Warqad been ah oo aan waxba ka jirin oo ay ku ceebaynayaan Safiirkii hore, shakina lagu kala dhex abuurayo Safiirka cusub iyo Gabadhii horay xilka u siii haysay.
Ugu danbayntii warqadan Cabdi Xirsi uu umadda Soomaaliyeed dhexdeeda uu ku faafinayo waa been la doonayo in in sumacadda Qoys , sharaf iyo karaam lku leh umadda Soomaaliyeed magacooda lagu dilo
Ra’iisul Wasaare Xamsa oo kormeer howleed ku tegay Degmada Afmadow
Ra’iisul Wasaaraha Xukuumadda Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya Mudane Xamsa Cabdi Barre, ayaa kormeer uu ugu kuur-galayo xaaladda beni’aadannimo ee ka dhalatay roobabka daadadka wata ee ka da’aya dalka, waxa uu ku tagey degmada Afmadow ee Gobolka Jubbada Hoose.
Ra’iisul Wasaaraha ayaa waxaa garoonka diyaaradaha ee degmada Afmadow si diirran ugu soo dhaweeyey Madaxweynaha Jubbaland Mudane Axmed Maxamed Islaam, masuuliyiinta degmada iyo qeybaha kala duwan ee bulshada,
Koox ‘burcad ah’ oo doon kale ku afduubatay xeebaha Puntland
Doon nooca kalluumaysiga ah oo Iran laga leeyahay ayaa shalay koox Burcad ah ay ka afduubteen xeebta degmada Qandala ee Gobolka Bari, waxaana ciidamada dhanka Badda ee Puntland sheegeen in ay ku bexeen, laakiin wali wax war ah kama soo bixin afduubka doontan.
Waa doontoo labaad ee kalluumaysi oo Iran ay leedahay laba todobaad gudahood koox burcad ay kaga afduubtaan bariga Soomaaliy.
Gudoomiyaha Degmada Qandala Axmed Yuusuf Khuurshe ayaa weriyaha voa Faadumo Yaasiin Jaamac ayuu uga waranay sida doonta loo qaafalay.
Maxay tahay gabadha muranka ka dhex dhalisay nin iyo xaaskiisii hore?
Ciidamada booliska Gaalkacyo ee Puntland ayaa sheegay inay ku guulaysteen inay dib ugu celiyaan gabar yar oo sanad iyo bar sano jira hooyadii dhashay ka dib howlgal ay iska kaashadeen ciidamada booliska ee Galmudug.
Gabadha ayay sheegeen inuu idin la’aan qaatay nin qabi jiray hooyadeed, balse ay kala tageen.
Sidee wax u dhaceen?
Booliska ayaa BBC-da u sheegay in markii ay soo gaadhay akhbaarta afduubka ay sameeyeen howlgalo baadi goob ah.
Gaalkacyo oo ka kooban labo dhinac oo ay ka kala taliyaan maamulada Puntland iyo Galmudug ayaa loo sameeyey ciidamo isku dhafa oo ka howl gali kara labada dhinac si ay uga hortagaan falal danbiyeedyada taas oo ay sheegeen inay sahasho soo qabashada dadka danbiya ka gaysta labada dhinac.
“Markan na soo gaartay arinta waan ka howlgalnay waayo waxaan xiriir iyo wadashaqayn ka dhaxaysaa ciidamada booliska ee Puntland iyo Galmudug ee magaalada Gaalkacyo sidaas ayaana ugu guulaysanay inaan gabadha yar la soo celiyo oo hooyadeed loo celiyo” ayuu yiri Taliye Koomaad.
Ebyan oo ah hooyada dhashay Siham Cabdi ayaa Booliska u sheegtay in hore xaas ugu ahaan jirtay ‘ninkan afduubtay gabadheeda’ balse ay kala tageen.
Dhanka kale ninkan lagu eedeeyey inuu gabadheeda afduubay oo lagu magacaabo Maxamed Mooryac ayaa sheegay inuu gabadha yar ay tahay mid ku jirtay uurka Ebyan intii aysan kala tagin sida uu booliska u sheegay inkasta oo uusan keenin wax cadaymo ah oo arintaas la xirirta.
“Sida Ebyan noo sheegtay ilmahaas waa ka dilmeen waxayna samaysatay nolol kale oo nin ayey guursatay hadana waxay tahay marwo meel dagan” ayuu BBC-da u sheegay Taliye Cabdisiciid.
Gudoomiyaha gobolka Mudug Faysal Sheekh Cali ayaa shegay in gabadhaan lagu wareejiyay qoyskeeda, isaguna uu marqaati ka ahaa.
“Gabadhaas ayaa lagu kala wareejiyay xafiiska guddoomiyah Gobolka iyada oo gabadha lagu xanaanaynayay isla guriga gudoomiyaha Gobolka Mudug, Faysal Sheikh Cali inta hooyadeed aan lagu wareejin ka hor,” ayaa lagu daabacay bogga Facebook ee gudoomiyaha.
Gabadha yar ayaa boolisku sheegeen inay ka soo qabteen dhanka Galmudug balse ninka afduubka gaystay ayaa hadda ku xiran saldhiga booliska ee gaalkacyo qaybta Galmudug.
Taliyahu wuxuu intaas ku daray in gabadha yar aysan ma muuqan wax dhib ah ama tacadiya oo iyada oo badqabta ay ku wareejiyeen hooyadeed.
Ciidanka isku dhafka ah ee Galkacyo
Maamulada Puntland iiyo Galmudug ayaa sameeyey heshiis iskaashi oo amaanka la xiriira iyagoo wadajir u dhisay ciidamado isku dhaf oo ka shaqeeya amaanka.
Sanadkii 2017-kii ayaa la sameeyey ciidamada isku dhafkaa kuwaas oo loo xilsaaray inay ka hortagaan falalka lidiga ku ah amaanka.
Arintan ayaa timi ka dib danbiyo ka dhacay Gaalkacyo oo dilal u badnaa kuwaas oo ay adkaatay in la soo qabto dadkii gaystay maadama ay magaaladan ka kala taliyaan labo maamul.
Ciidamadan ayaa sameeya howlgalo wadajir oo lagu bartilmaameeedsado danbiilayaasha oo ka dhaca labada dhinac ee Gaalkacyo.
sidoo kale labada maamul ee heer gobolka iyo mid degmo ee Puntland iyo Galmudug ayaa ka wada shaqeeya arimaha hormarinta ee magaalada dhanka wadooyinka,bilicda iyo amaanka.
Madaxweynayaasha Puntland iyo Galmudug ayaa tiro dhowrjeer kulamo ku yeeshay Gaalkacyo iyagoo ka hadlayey muhiimada ay labada dhinac u leedahay inay iska kaashadaan nabad galyada.
16 dhallinyaro ah oo la waayay: ‘Curadeydu markii ugu dambeysay waxay i tiri ‘nolol ama geeri’
oomaalida tahriibka ku gala Yurub iyagoo isticmaalaya doomaha yaryar, intooda badan waxa ay ka baxaan dalalka Turkiga iyo Libya halkaas oo ay ka galaan Talyaaniga iyo Giriigga.
Bilihii lasoo dhaafay kumannaan tariibayaal ah ayaa ka baxayay dalka Tunisia xilli ay waliba baddu aad u kacsaneynd.
Waxaa jirtay Soomaali aan badneyn oo oo kamida tahriibayaashaas, balse qaarkood haatan la la’yahay halka ay raq iyo ruuxba dhigeen.
Ilaa 6,800 oo tahriibayaal ah ayaa maalmo gudohood ku galay Talyaanga, kuwaas oo la socday ilaa 120 doonyood oo ka soo baxay Tunisia.
Tahriibayaasha galay Talyaaniga ee kabaxay Tunisia, waxaa ay u badnaayeen muhaajiriin ka kala safray dalalka kale ee Afrika.
Balse ilaa iyo 16 dhallinyaro iyo carruur Soomaali ah oo la sheegay in ay kamid ahaayeen dadka bishii siddeedaad doomaha raacay ayaan weli wax akhbaar ah laga helin.
Qoraalka sawirka,Ilhaan oo kamid ah dhallinyarada la waysan yahay.
Ilhaan Xasan Cali iyo Amina Ciise Axmed, waxa ay kamid yihiin tahriibayaasha weli la yahay isla markaana maqan muddo ku dhow afar bilood.
Waalidiinta labada gabdhood oo kala jooga Muqdisho iyo Burco ayaa BBC-da u sheegay inaysan war ka helin ku dhawaad afa bilood.
“Gabadheyda Ilhaan Xasan Cali, waa curaddeyda, waxa ay markii hore joogi jirtay Nairobi oo cid ayey u shaqey jirtay, waxa ay ahayd gabadha kaliya ee noo shaqeysa, haddana nolol iyo geerikuma hayo,” ayay BBC u sheegtay Xaliimo Axmed Raage oo ah hooyada dhashay Ilhaan.
Ilhaan waxa ay safarkeeda tahriibka ka billowday magaalada Nairobi, waxa ay tagtay dalka Libya,” Sidaas waxaa tiri hooyo
Hooyo Xaliimo waxa ay sheegtay in xilligaas kadib Ilhaan ay kasoo baxday Libya oo ay sii martay qaar kamida dalalka carabta si ay u gaarto Tunisia oo ay rabtay in ay kaga baxdo safarka halista badan ee haatan lagu la’yahay.
Maadaama qoyska Xaliimo ay yihiin danyar, waxay sheegtay in markii gabadheeda lagu xiray Libya ay qaraabadu lacag aruuriyeen si ay madaxfurashada uga bixiyaan.
Aamina Ciisa oo kamid ahayd kooxdaan dhallinyarada ah ee la la’ yahay auna wada socdeen Ilhaan, ayaa waalidkeed u sheegeen BBC da in walwal badan uu noloshooda soo foodsaaray.
Sida uu BBC u sheegay aabaheed Ciise Axmed oo jooga Burco, waxay naafo ka tahay lugta.
“Waa gabar naafo ah oo ay lugaha biro uga jiraan. Xilligii ay baxayeen ayaa noogu war dambeysay iyada iyo dadkii la socday welina wax war ah ma heyno,” ayuu BBC da u sheegay Ciise.
Wuxuu sheegay in markii ugu dambeysay ay ahayd labdii bishii siddeedaad, “markaasoo ay ii sheegtay in ay raacayaan doon habeenkaas bixi rabtay, dib dambana waan u weynay. BBC-da ayan ka dhageysanay in doon ay degtay isla toddobaadka ay bexeen laakiin waxaan maqalnay in Soomali aysan ku jirin”.
Aabe Ciise waxa uu sheegay in ay u maleynayaan in doontii ay la aaday dhinaca Libya ama ay ku xiranyihiin Tunisia oo lasoo celiyay amaba in ay noqon karto in lagu xiray dhinaca jasiiradda Malta.
Qoraalka sawirka,Amina oo baheed degan yahay magaalada Burco.
Xaliimo ayaa xasuusata hadaladii ugu dambeysay ee ay ku tiri gabadheedu iyada oo taleefanka kala hadleysay, ka hor inta aysan waayin wax dhawaq ah oo dhankeeda ka soo gaara.
“Gabadhayda markii iigudambeysay ee ay isoo wacday, waxa ay igu tiri, ‘Hooyo waan bixi rabnaa ee noosoo duceeya ama waa nolol ama waa geeri qadkana waan ka bixi doonnaa oo markii aan meel nabad ah tago ayaan kusoo wici doonaa’”, ayay BBC u sheegtay Xaliimo.
“Baddu wey kacsaneed maalmaha ay baxayeen, doomihii baxay bishaas, waxaa naloo sheegay in qaarkood la waayay, welina waxaan nahay dad aan ilmoohoodii melena ku sheegin kana samrin”.
Qoysaska lix iyo tobanka dhallinyarada ah ayaa isku dayaya inay iskaashadaan, si ay war uga helaan ubadkooda.
“Waxaan wada xiriirnaa qoysaska ay dadku ka maqanyihiin, meel walba ayaan akhbaar ka raadinnay,” ayay tiri Xaliimo.
Talyaaniga oo la ciir-ciiraya muhaajiriinta faraha badan ee mar qura galay dalkaasi ayaa wada qorshe uu ku dhisayo xeryaha muhaajiriinta ee Albania iyadoo labada dowladood ay kala saxiixdeen heshiis dalkaasi Albania lagu dejinayo muhaajiriinta xad dhaafka ah ee galaya Talyaaniga.
Horaantii bishan, xukuumadda garabka midig ee ay hoggaamineyso Giorgia Meloni ayaa ku dhawaaqday qorshahan, oo ah dadaalkeedii ugu dambeeyay ee lagu joojinayo qulqulka muhaajiriinta ka imaanaya Afrika iyo in la yareeyo cadaadiska xarumaha dalka oo dhan.
Sida ‘markabkan Isra’iil’ uga badbaaday Soomaalida hubeysan iyo waxa ay sameeyeen ciidamada Mareykanka
Koox hubeysan oo Mareykanku ku tilmaamay inay yihiin ‘Soomaali’ ayaa weeraray markab la la xiriirinayo Israel, oo marayay meel ku dhow xeebaha Soomaaliya.
Weerarkaas oo dhacay axadii ayay hada kasoo baxday faahfaahin dheeraad ah, oo aan horay loo haynin.
Markabka oo ah mid xamuul ah oo la la xiriirinaya Israa’iil ayaa watay calanka Liberia.
Maraykanka ayaa markii hore ku eedeeyay afduubkaan inay ka dambeeyaan dagaalyahannada Xuutiyiinta ee dalka Yemen, kuwaas oo xiriir xoogan oo wada shaqeyn la leh Iran. Horey dhowr jeer ayay markab ugu afduubteen falal noocaan ahoo kale.
Qoraalka sawirka,Biyaha Soomalia
Sidee ayuu u dhacay weerarka Markabka lagu qaaday?
Raga hubeeysan oo gaarayay ilaa shan nin oo wata dooni nooca dheeraysa ah ayaa weeraray Markabka oo maray meel aan sidaa ugu fogayn biyaha Soomaaliya.
Shaqaalaha marka ayaa codsi u diray maraakiibta ciidamada Mareeykanka kadib markii ay raggaan hubeeysan weerarka ku qaadeen isla markan ay soo fuleen markabka.
Ciidamada Badda Mareykanka oo isla markiiba soo gaaray ayaa fashiliyay weerraka lagu doonayay in lagu qabsado markabka oo lagu magacaabo Central Park, sida ay shaacisay dowladda Mareeykanka.
Ciidamada Mareykanka ayaa sheegay inay gacanta ku dhigeen shanta nin ee weerarka ku qaadeen markabka, oo ay hadda ku tilmaameen inay yihiin Soomaali. Waxaa la qabtay xilli ay isku dayayeen inay ku baxsadaan doon nooca dheereeya ah, laakiin markabka dagaalka Mareykanka ee Mason oo ku sugnaa meel u dhow halka weerarka uu ka dhacay ayaa qabtay raggaas.
Afhayeenka u hadlay wasaarrada gaashandhiga Mareeykanka ee Pentagon Sareeye Guuto Patrick Ryder ayaa xusay inay wali jirto suurtagalnimada ah in Xuutiyiinta ay kaalin ku lahaayeen iskudayda afduub iyo weerarka lagu qaaday markabka.
“Waan sii wadi doonaa qiimeynta, laakiin calaamadaha bilowga ah ee aanu hayno, waxayna muujinayaan in shantaan qof ay yihiin Soomaali,” ayuu yiri Afhayeenka u hadlay wasaarrada gaashaandhiga Mareykanka.
Afhayeenka waxa uu ku tilmaamay weerarka in uu yahay mid burcad-badeednimo.
Saraakiil ka tirsan dowladda Mareeeykanka oo la hadlay wakaaladda wararka ee Reuters, ayaa sheegay in Markabka iyo shaqaalihii saarna ay dhamaan badqaaban oo ay ku sugan yihiin goob amaan ah.
Milateriga Maraykanka ayaa sheegay in labo gantaal oo Balaastik ah markii dambe laga soo riday dhulka Xuutiyiinta ay maamulaan ee jihooyinka maraakiibta.
Maxaa laga yaqaan ‘markabka Isra’iil’ ee la weeraray?
Markabkan oo sitay calanka Liberia ayaa waxaa maamusha shirkada badeecadaha qaada oo fadhigeedu yahay Magaaladda London ee dalka Ingiriiska.
Shirkadaas waxaa leh qoys Israa’iiliyiin ah oo ganacsato ah waxaan iska leh qoyes reer israa’iil oo ganacsto ah. Waxaa naaquude ka ah markabka nin u dhashay Turkiga.
Shirkada Zodiac ayaa war soo saartay ku sheegtay inay markabka saarnaayeen 22 shaqaale oo u kala dhashay Ruushka, Fiitnaam, Bulgaariya, Hindiya, Joorjiyaiyo Filibiin.
Dowladda Turkiga oo uu dhashay naakhuudaha markabka waday ayaa bayaan ay soo saartay ku sheegtay in la waayay xariirka markabka xili uu marayay xeebaha Yamen.
Qoraalka sawirka,Marakab
Weerarkan ayaa lagu sheegay in uu yahay kii saddexaad oo lagu qaado markab maraya meel u dhow xeebaha Soomaaliya muddo labo toddobaad gudahood ah.
Kooxda hubeysan ee ee Xuutiyiinta ee ay Iraan taageerto ayaa weeraro is-daba-joog ah ku qaadeeysay maraakiibta gacanka Cadan. Waxaa weeraradaas kor dhay la la xiriirinayaa dagaalka u dhexeeya Israil iyo Xamaas.
Waxaa jiray weeraro xiriir ah oo ka dhacay biyaha bariga dhexe tan iyo markii uu dagaal dhex maray Israa’iil iyo kooxda Falastiiniyiinta ee Xamaas.
Guddii ay beesha Majeeteen isaga hooseeyaan ayaa loo saaray Mucaaradka Puntland ee Xisbiga 66
Siyaasiyiinta beesha Ciise Maxamuud ee aan lahayn Xisbi ay ku tartmaan , diidayna in doorashaddii dhowaaan la qabtay ee golaha degaanka degmooyinka Puntland lagu qabto Gobolka Nugaal, oo ku doodaya in Cismaan Maxamuud iyo Cumar Maxamuud ay mid labo goor soo qabteen hogaanka Puntland oo markoodii la doonayo in la bilaabo dorasho qof iyo cod ayaa loo saaray Guddii ay beelaha Ciise Maxamuud iyo Cali Saleebaan ee Majeerteen isaga hooseeyaan.
PRESIDENT HASSAN SHEIKH MOHAMUD OF SOMALIA IS REPORTEDLY ENGAGED IN IMPEACHABLE CONSPIRACY
President Hassan Sheikh Mohamud (HSM) of Somalia is reportedly engaged in a dangerous conspiracy against his own country, a national threat against the unity of Federal Republic of Somalia. According to an informed and reliable news source in London, UK, President Hassan Sheikh Mohamud and his Damul-Jadid Team have been working on and secretly negotiating with Somaliland Administration to amend the Provisional Federal Constitution in favor of Northwest Regions (Somaliland) by offering them a yet to be created NEW EXECUTIVE POSITION OfVICE
PRESIDENT. This is what current HSM’s campaign for ConstitutionalAmendment before Federal Parliament is all about. Recall HSM’S current Special Envoy to Somaliland, Abdikarim Guleed, who was also the Head of Somali delegation during Somalia-Somaliland Negotiations in HSM’S First Term at Villa Somalia. Since then, this constitutional conspiracy has been brewing secretly between the parties in the dark halls of Damul-Jadid and Jeegaanta of Muse Bihi. The time has come now for them to run the project in the course of the Second Term of the President HSM.
What is alarming now is the new political developments in London that substantiates the involvement of the British Government in this NATIONAL TREASON against Somali people. Probably, the British Government has been persuaded to support Damul-Jadid’s conspiracy to commit unconstitutional acts to dismantle the NATIONAL CONSENSUS symbolized by the Provisional Federal Constitution. HSM’s current agenda before the Somali Parliament in Mogadishu is alarming and deserves CALL FOR PUBLIC REVOLT.
President HSM recently led a Federal delegation dominated by members of his administration hailing from Somaliland, including Somali Deputy Prime Minister, Salah. Visit of Somaliland Wadani Opposition Leader, who is considered the presumptive next President of Somaliland, Abdirahman Cirro, to London was synchronized with HSM’S visit. According to the news source, there is an understanding now between parties to amend some of the fundamental provisions of the Somali Provisional Federal Constitution specifically enshrined to prevent abuse of power and dictatorship, by creating the post of Vice President, disregarding the fact that this Federal Document is a national charter reached at NATIONALCONSENSUS. It cannot be amended by the wishes of one tinpot African dictator like Hassan Sheikh Mohamud. Unfortunately, President HSM has been abusing the Federal Constitution over and over again by assuming the powers of the Cabinet and prime minister. He is now illegally an executive president against both the letter and spirit of the Federal Constitution. It has been happening before our eyes, with no checks and balance of power in government. Anybody, who has argument with this statement should refer to the Provisional Federal Constitution.
Furthermore, we think that another obvious objective of this dangerous conspiracy is HSM’S sinophobic attempt to politically marginalize some prominent clans and other major stakeholders of somalia’s body-politic.
As a matter of national urgency, the ball is now in the courtyards of SomaliFederalParliament at its next scheduled session in Mogadishu and Federal Member States to avert this imminent national threat posed by our own president. [Feature photo: Courtesy to The EastAfrican].
(This article has been updated since posting).about:blank
Shan arrin oo lagu diidan yahay qorshaha Xasan Sheekh, iyo waxa ka dhalan kara
Maalmaha soo socda waxaa la filayaa in baarlamaanka loo keeno heshiisyada Golaha Wadatashiga Qaranka (GWQ) iyo cutubyo ka mid ah dastuurka oo la waafajiyey heshiisyadaas.
Waxaa ugu soo horreeya heshiiskii GWQ ay gaareen bishii May 2023 oo dhigayay in golaha fulinta dalka loo baddalayo nimdaam madaxtooyo, in dalku yeelanayo laba xisbi oo kaliya, iyo in dalku qaadanayo nidaam-doorasheedka liiska xiran ee metalaadda isku-dheelli-tiran oo hal deegaan ah.
Heshiiska waxaa lala keenayaa dhowrka cutub ee ugu horreeya dastuurka. Waxaana ku soo xigi doona heshiisyadii kale ee ay gaareen Golaha Wada-Tashigga Qaranka iyo cutubyada kale ee harsan.
Waxaa jira welwel ah in isbedelkan weyn ee dastuurka ee saamaynta weyn reebi doona si degdeg ah, qarda-jeex ah oo gacan-maroojis ah lagu marsiiyo baarlamaanka meeshii loo talo badsan lahaa doodda.
Dastuurka qabyada ah ee Soomaaliya wuxuu soo maray heerar kala duwan. Wuxuu ka soo billowday shirkii dib-u-heshiisiinta ee Carta, Djibouti ka dhacay sanadkii 2000.
Dastuurkii ku meelgaarka ahaa ee halkaa ka soo baxay waxaa lagu cilladeeyey in ay qeybo muhiim ah (hoggaamiye-kooxeedyo) ay ka maqnaayeen. Shirkii Mbagathi, Kenya ayaa la yiri waa lagu dhameystirayaa.
Mbagathi waxaa ka soo baxay Axdi-Qarameedkii Dowladda Federaalka. Axdigaas ayaa dhigayey habka loo abbaarayo dastuur-sameynta dalka.
Guddiyo badan iyo is-qab-qabsi badan kadib, waxaa la wareegay gacan-ku-heynta dastuurka xafiiska siyaasadda u qaabilsanaa Qaramada Midoobay (UNPOS).
Ugu dambeyntii, Ergeygii Qaramada Midoobay, Augustine Mahiga iyo lix siyaasi oo ay hormuud u yihiin hoggaamiyeyaashii dowladda Ku-Meelgaarka ah (Madaxweyne Shariif Sheekh Axmed iyo Ra’iisul-wasaare Cabdiweli Maxamed Cali-gaas oo dhinac ah iyo madaxweynihii Puntland (Cabdiraxmaan Sheekh Maxamed Faroole) ayaa si degdeg ah oo ka baxsan hannaankii dastuur-sameynta ku hirgeliyey qabyo-qoraalka hadda jira.
Sida ku cad dastuurka hadda jira, waa qabyo, waana la baddali karaa. Marka dooddeydu kuma saabsana mabda’a ah in labadalo dastuurka. Waxay la xiriirtaa hannaanka loo abbaarayo is-baddalladan waaweyn iyo ujeeddooyinka ka dambeeya oo ku dhissan dano kooxeed aan sii ridneyn.
Qabyadu Halkay ka Jirtaa?
Qabyadu waxay ka timid laba dhinac. Tan hore, waa inay jiraan qeybo Soomaaliya ka tirsan oo ka maqan heshiiska guud ee Soomaalida oo aan shirkii Carta, Djibouti iyo kii Mbagathi, Kenya aan ka qeyb-galin.
Mashruuca hadda Xamar ka socda waxaa ka maqan Somaliland, Puntland iyo qeybo kale oo muhiim ah.
Waxaa heshiiskan gaaray madaxda dowladda dhexe iyo madaxda afar gobol oo ku tiirsan Muqdisho. Taas macnaheedu waa in heshiiska siyaasadeed ee bulshada ay dowladnimadu ka dhexeyso uu qabyo yahay.
Qabyadaasna waa ay jiri doonta inta uu xoog Soomaali ah bannaanka ka taagan yahay heshiis-siyaasadeedka. Waxaana lama-huraan noqon doonta in lala heshiiyo ama la qasbo kooxaha ka maqan heshiiska siyaasadeed ee dalka.
Tan labaad, dhowrkii qof ee isla-kaliyeeyey dastuur-qorista 2012-kii waxay ku heshiin waayeen arrimo muhiim ah oo tiradooda la gaarsiiyo ilaa 14 qodob.
Qodobbadan waxaa ka mid ah asteynta awoodaha labada heer-dowladeed, nooca ay noqoneyso hey’adda fulintu (Presidential vs Parliamentary), doorka aqalka sare, maqaamka caasimadda iyo qeybsiga hantida.
Sida ay tii hore dhowr siyaasi u maamusheen, ayay tiro kooban oo xubno ka ah Golaha Wadatshiga Qaranku isla-keliyeeyeen go’aan ka gaarista arrimaha ay kuwii hore ku heshiin waayeen.
GWQ oo ay ka maqan yihiin kooxo badan waxay go’aamiyeen in nidaamka fulinta dalku noqdo madaxtooyo, waxayna asteeyeen awoodaha labada heer-dowladeed.
Waxaa kale oo ay isla garteen in dalku yeesho laba xisbi oo kaliya; in nidaamka doorashooyinku noqdo qof iyo cod ku salaysan Liiska Xiran ee Matalaadda Isku-Dheelli-tiran; iyo dalka oo dhan oo ay ka dhigeen hal-deegaan doorasho. Waxaana si habaqle ah looga guurayaa awood-qeybsigii qabaa’ilka ee 4.5.
Maxaa la diidan yahay mashruuca dowladda?
Mashruuca dowladda Madaxweyne Xassan Sheekh ee ku aaddan hirgelinta heshiiska GWQ oo uu ku hoos-jiro wax-ka-baddalka dastuurku waxaa lagu diiddan yahay shan sabbabood.
Kow, waa mashruuc aan wada tashi bulsho iyo mid siyaasadeed oo ku filan helin. Waxaa jira welwel weyn oo laga qabo in dowladdu ay dooneyso inay degdeg, qarda-jeex iyo gacan-maroojis ku meel-mariso mashruucan ay wadato.
Waxaa kale oo uu madaxweynuhu la galay heshiisyo baal-marsan nidaamyada lagu dhaqmayey madaxweynayaalka maamul-goboleedyada dalka, qaarkooda ku tiirsan dowladda dhexe. Inay oggolaadaan mashruuciisa, wuxuu ugu baddalay hoggaamiyeyaalka gobollada waqti-kordhin uu u dheereeyey xilliaga ay joogayaan xukunka.
Waxaa laga baqayaa inay dowladdu rabto inay ku xaqiijiso hadafkeeda awood-marooqsiga ah si qardo-jeex iyo gacan-maroojin ah. Mabaadi’da aasaasiga ee dastuur samaynta ama dastuur wax-ka-beddelka waxaa ugu muhiimsan in kooxaha ku loollamaya xukunka dalka iyo dadweynuhuba ay ka qeyb-qaataan. Taas in aan la isku deyin, loona socon ayaa muuqata.
Sidaa darteed, madaxweynuhu ma dhisin xukuumad midnimo qaran iyo guddiyo ay aragtiyada kala duwani ku wada jiraan. Wuxuu xilalka badidood siiyey is-bahaysigiisa. Dastuur-Samayentu waxay ka mid noqotay arrimaha ay dowladda iyo taageerayaashoodu gaar ula baxeen. Runtiina, hal koox kuma filna inay qaadato go’aamadan waaweyn.
Saddex, waa mashruuc intii heshiis-siyaasadeedka hadda jira ku wada joogtay qaarkood (Puntland) meesha ka saaraya, islamarkaasna aan soo kordhineyn kuwii hore u maqnaa (Somaliland). Waddada ay qaateen madaxda dowladdu waxaa ku baxay Puntland oo qeyb weyn ka ahayd sameynta dastuurka hadda jira. Haddana waxaan la iska-indho tiri karin dhaawaca ka iman kara maqnaashaha qeybo hore ugu jiray xeyn-daabka dowlad-dhiska. Dhanka kale, waxaa jira guux xoog leh oo ka imanaya mucaaradka oo dareensan in dastuurkii iyo dalkiiba ay hal koox is-lahaysiiday.
Afar, waa mashruuc ku dhissan degdegsiinyo, jidbo iyo farsamo xumo. Malaha madaxda dowladdu hoos uma fiirin saameynta weyn ee ay yeelan karaan is-baddallada ay wadaan. Heshiis-siyaasadeedka qabyada ah ee Soomaalidu ku wada joogto waxaa ugu waaweyn awood-qeybsiga beelaha iyo nidaamka federaalka ah. Is-baddallada ay dowladdu sameyneyso waxay saameynayaan labadan arrimood.
Nidaamka doorashooyinka ee ay dowladdu rabto wuxuu wax weyn ka baddalayaa awood-qeybsiga beelaha. Tan kale, GWQ waxay asteeyeen awoodaha heerarka dowladda. Waxaa ka muuqda sida ay u qeybiyeen awoodaha inay xoojinayso dowladda dhexe.
Shan, heshiiska GWQ ee loogu guurayo nidaamka madaxtooyadu wuxuu dhaawacaya isla-xisaabtanka hey’adaha dowliga ah, mana keenayo baddal (khiyaar) kale oo lagu hubinayo isla-xisaabtanka. Tusaale, dowladdu waxyaalaha ay ka rabto baarlamaanka waxaa ka mid ah in dalka loo rogo madaxtooyo oo laga guuro nidaamka baarlamaaniga ah.
Hadda waxaa la leeyahay hey’adda fulintu waa ay idinka madax-bannaanaanaysaa ee aqbala oo weliba laba usbuuc gudahood awoodda aad heysataan wareejiya. Dabcan, nidaamka madaxtooyadu waa uu leeyahay waxtar, waxaana ka mid ah in hey’adda fulintu ay fariisato oo aysan is-baddelin waqtiga xilka.
Shaqsi ahaan dhib uma arko nidaamka madaxtooyada. Ha yeeshee waa ay ila fog tahay in hey’ad jirta oo soo taagan la yiraahdo is-burburiya oo ay yeesho iyaduna. Waxaa ii muuqda hey’adda fulinta oo laqeysa hey’adaha kale. Dhanka kale, waxaan arkaa habab kale oo lagu gaari karo is-baddal heshiis lagu yahay.
Maxaa ka soo bixi kara hawlahan socda?
Saddex waddo midkood ayay mid noqon kartaa. Kow, in dowladdu ay ku guuleysato mashruucan oo ay dardarto xoogagga ka soo horjeeda. Taas waxaa ka iman kara inay awood farabadan ay ku soo ururto Muqdisho iyo hadba qofkii Villa Soomaaliya madax ka ah. Waxaa kale oo ka dhalan kara in la waayo awoodo is-dheelli-tira oo uu baarlamaanku isagoo awalba taag-darnaa uu iska baaba’o. Xoogagga ka maqan heshiis-siyaasadeedka dalkuna waa ay sii fogaan karaan. Dastuurka ka dhasha halkaasna wuxuu noqon doona mid kooxeysan oo deegaamaysan, kuna kooban qeybo ka mid ah dalka.
Labo, in dowladda, iyadoo qarda-jeexeysa, laga adkaado oo ay mashruucan ay marsiin weyso golaha baarlamaanka. Taas waxaa ka dhalan doona inay ku qasbanaadaan in is-baddal weyn uu dhaco oo ay xasilloonidii siyaasadeed ee uu madaxweynuhu heystay ay meesha ka baxdo. Ugu dambeyntii, waxaa dhici karta oo aan rajeynayaa inay weli fursadi u furan tahay in dowladdu ay xikmad, miyir iyo farsamo la timaad oo ujeeddooyinka loo socdo iyo jidadka saxda iyo suurta-galka ah ee loo marayo ay la falanqeyso xoogagga siyaasadda iyo waxgaradka dalka.
Waxaan ku soo koobayaa qormadan, xitaa haddii baarlamaanku isku raaco, dastuurkani kuma qabyo-tirmayo ansixinta go’aamada Golaha Wada-Tashiga Qaranka. Qabyadu way jiraysaa inta uu xoog Soomaali ah bannaanka ka joogo heshiis-siyaasadeedka (Political Settlement) Soomaaliya.
Waxaan leeyahay waxaa jira habab kale oo lagu sameyn karo is-baddal fiican iyadoo la wada-hadlayo. Waxaan leeyahay jidbada iyo degdegga ha la joojiyo. Waxaan leeyahay ujeeddooyinka dhow ee awood-marooqsiga ah ha loo sugo. Waxaan rajeynayaa in qormadani ay billow u noqoto dood ballaaran iyadoo aan laga tegeyn edebta iyo ixtiraamka. Dadka waxgaradka ah iyo kuwa xog-ogaalka ah waxaan qabaa inay ka qeyb-qaataan doodda oo aysan dib isu-dhigin.
Afyare Cabdi Cilmi waa macallin cilmi-baare ah oo ka tirsan Jaamacadda City ee Muqdisho. Wuxuu ku taqasusay cilmiga siyaasadda, wuxuuna PhD ka qaatay Jaamacadda Alberta, Canada. Wixii aragti ah waxaa gaar u leh qoraaga, mana ka turjumeyso aragtida BBC.
Munaasabaddan oo ay ka soo qeyb-galeen masuuliyiin ka tirsan goleyaasha dowladda, wakiillada beesha caalamka iyo ururrada bulshada Rayidka ah ayaa lagu soo bandhigay qorsheyaasha muddaysan ee horyaalla shacabka iyo dowladda Soomaaliyeed, iyadoo la xaqiijiyey awoodda aan u leenahay in aan wadajir u gaarno hiigsigaas.
Madaxweyne Xasan Sheekh ayaa khudbad uu ka jeediyey munaasabadda waxa uu sharraxay caqabadaha soo laalaabtay ee dib dhigay nolasha dadka Soomaaliyeed oo ay ugu horreyaan colaadaha, amni darrada, abaaraha iyo fatahaadaha isdaba jooga, waxa uuna sheegay in uu muhiim yahay hiigsigan oo isku xiraya jiilasha maanta iyo kuwa mustaqbalka.
“Maanta, waxaan bilaabaynaa safar cusub, safar u horseedaya dalkeenna barwaaqo iyo horumar. Hiigsiga Qarn ee 2060-ka waxa uu muujinayaa sida ay nooga go’an tahay in aan ka gudubno caqabadaha hadda jira, annagoo aasaas adag u abuurayna jiilasha soo socda”. Ayuu yiri Madaxweynaha JFS.
Hiigsiga 2060-ka ayaa ka kooban saddex qeybood oo kala ah;
1.Yoolalka dhow (2023-2025): waxa uuna yoolkan ku saleysan yahay xasilloonida, dabargoynta argagixisada iyo xal u helista arrimaha banu aadannimo.