Maxaa laga yeeli doonaa heshiiskii uu Farmaajo galay ee baarlamaanka la horgeyn?.

Madaxweynaha cusub ee Soomaaliya waxaa horyaalla siyaasado wajiya badan leh oo Soomaaliya kala dhaxeeyo waddamada Deriska la ah sida Kenya, Itoobiya, Jabuuti iyo Eritrea oo Geeska Afrika ku taala.

Dalka Soomaaliya 15-ki Bishan May wuxuu yeeshay madaxweyne cusub kaasoo noqday madaxweynihi 10-aad ee dalka Soomaaliya.

Xasan Sheekh intii uu ololaha doorashada uu ku jiray iyo markii la doortay kaddibba hal ku dhiggiisu wuxuu ahaa inuu doonayo inuu abuuro ‘Soomaali iyadu heshiisay, dunidana la heshiisay.’ taasoo dad badan ay u fasirteen in uu siyaasad qaboow oo wada-xaajood iyo wadahal ah kula dhaqmi doono dalalka adduunka, gaar ahaan kuwa dariska oo xurguf ay qaarkood kala dhaxaysay madaxweynihii isaga ka horeeyay.

Dowladdi ka horreysay Xasan Sheekh Maxamuud uu hoggaanka u hayey Madaxweynihi hore Maxamed Cabdullaahi Farmaajo waddamada deriska la ah Soomaaliya waddamada caalamkaba wuxuu ahaa mid wajiyo badan lahaa.

Xiriika Soomaaliya iyo Itoobiya ka dhaxeeya wuxuu ahaa mid wanaagsan oo gaaray halkii ugu saraysay, halka xiriirka Kenya iyo Soomaaliya ka dhaxeeyana uu ahaa mid marba marka ka sii dambeysay sii xumaanayey, illaa heer labada dal ay safaaradaha kala qaataan.

Dadka abla-ableeya siyaasadda Arrimaha Dibadda waxay sheegaan siyaasadda Arrimaha Dibaddu ujeeddadeedu iney tahay in dal u kasbado saaxibnimo dunida oo dhan oo cadow aad dunida ku lahaanin, siyaasadda arrimaha dibaddana ay sawir ka bixiso siyaasaddaada arrimaha gudaha sida ay tahay.

Xiriirka dal uu dibadda la leeyahayna uu ka billaawdo waddamada ay deriska yihiin oo ku yaalla gobolka uu dalkaasi dunida kaga yaallo, kuwa deriska ahna xiriirka ugu horreya uu ka billaabanayo kaddibna caalamka uu ku sii fidayo.

“Saaxibnimadaadu waxay ka billaabataa dalalka aad deriska tihiin, innaga xaaladdeenna dalalka aan deriska ah waxaa weeye Jabuuti, Itoobiya iyo Kenya. Haddii marka dalkeenna uusan xiriir fiican la laheen dalalkaasi horumar ma gaari kareyno lugtaan is-haysaneynaa waa isla dageynaa,” ayuu yiri Axmed Ciise Cawad, wasiirkii hore ee arrimaha dibadda ee Soomaaliya oo u waramay BBC Somali.

Waddamada Soomaaliya, Itoobiya iyo Eritrea waxay galeen heshiis seddex geesood ah oo seddexda dal iskaashi dhinacyo siman ay ku yeelanayaan.

Madaxweynihi hore ee Soomaaliya Maxamed Cabdullaahi oo ku guul darraystay doorashadii 15-ka May ka dhacday magaalada Muqdisho waxay guul darradiisa saameyn Taban ku yeelan kartaa isbahaysiga seddex geesoodka ahaa ee Soomaaliya, Itoobiya iyo Eritrea.

Waxay seddexda hoggaamiye kulamo dhowr ah ku yeesheen Magaalooyinka Asmara iyo Addis Ababa si ay u qiimeeyaan waxa ka hirgalay heshiiska seddex geesoodka ee ay galeen iyo dardar gelinta heshiisyadaasi.

Waxyaabihii inta badan kulammadooda ay uga hadlayeenna waxaa ka mid ahayd arrinta la xiriirta suuragalnimada inay midoobaan dalalkan mustaqbalka dhanka dhaqaalaha, sameeyaan isdhexgal dhaqan-dhaqaale

“Waxaan rajeynayaa saddexdan madaxweyne ee halkan taagaan carruurtoodu inay arki doonaan saddexdan waddan ee aan ka kala nimid oo hal madaxweyne leh, oo aanan saddex madaxweyne lahayn,” ayuu yiri Abiy Axmed oo ay goobta kula sugnaayeen madaxweynaha Soomaaliya Maxamed Cabdullaahi Farmaajo iyo madaxweynaha Eritrea Isaias Afwerki.

Maxaa laga filan karaa Xasan Sheekh?

Ma cadda siyaasadda arrimaha dibedda ee madaxweynaha cusub marka laga reebo saansaanta guud ee uu muujiyay, hase yeeshee dowladdii Itoobiya markiiba waa ay soo hambalyeysay, waxaana madaxweynaha cusub u hambalyeeyay Ra’isulwasaaraha dalkaasi Dr Abiy Axmed.

Hase yeeshee kooxda TPLF ee dirirta kala dhaxayso dowladda Dr Abiy ayaa iyaduna dhankeeda hambalyo u dirtay madaxweyne Xasan, waxayna sheegtay kooxda in ay ka wada shaqayn doonaan ‘amniga gobolka’ sida hadalka loo dhigay.

Hambalyada guusha ee labada dhinac ayaa ku soo beegmeysa xilli ay dowladda Itoobiya ciidamadeeda heegan gelisay kaddib markii ay fallaagada TPLF sheegtay iney dagaal kale u diyaar garoobeen dhawaanna ay soo qaadayaan.

Abiy Axmed oo bartiisa Twitter-ka farriin hambalyo ah u soo mariyey Madaxweyne Xasan Shekh Maxamuud ayaa sheegay in uu si dhaw ula shaqeyn doono madaxweynaha cusub, ayna iska kaashan doonaan arrimo ay ka mid yihiin xiriirka labada dal iyo danaha gobolka.

Farriinta hambalyada uu soo diray hoggaamiayaha TPLF Debresion Gebre-Miichael oo lagu baahiyey barta Twitterka ee xafiiska arrimaha dibadda fallaagada waxaa lagu sheegay inay kalsooni ku qabaan hoggaanka cusub isla markaana ay diyaar u yihiin in iskaashi dhanka amniga gobolka ah ay la yeelan doonaan madaxweynaha cusub ee Jamhuuriyadda fedraalka Soomaaliya, Xasan Sheekh Maxamuud.

“Soo laabashada taariikhiga ah ee Madaxweyne Xasan ee ka dhalatay codka aqlabiyadda aadka u badan waxay caddeyn u tahay rabitaanka shacabka Soomaaliyeed ee ah iney isbeddel doonayan si loo helo mustaqbal waara oo loo dhan yahay,” ayaa lagu yiri warka kasoo baxay hoggaanka TPLF.”

Madaxweyne Xasan Sheekh in madaxweynanimo loo doorto waddama dhowr ayaa u soo hambalyeeyey balse khubarada arrimaha dibadda ku xeel dheer waxay sheegayeen inuusan madaxweynaha isagu xukumin cidda u soo hambalyeyneyso oo ay isagu la gudboon tahay oo keli ah inuu u jawaabo.

“Horta madaxweynuhu isagu ma xukumo qofka u soo tahniyadeynaya, madaxweynuhu isagu qofka u soo tahniyadeeya tahniyaddana wuu ka aqbalayaa wuuna uga jawaabayaa, laakiin sida madaxweynaha ka muuqata halku dhiggiisa innagu dalalka dibadda ah arrimahooda u gaarka ah oo gudahooda ah shuqul kuma lihin hadii kale innagana sida oo kale ayaa noola dhaqmayaa, marka annagu waddamada deriska ah saaxiib iyo walaalnimaan kula noolaaneynaa.” ayuu yiri Axmed Ciise Cawad.

Axmed Ciise Cawad waxa uu qabaa in dowladda Soomaaliya waxa ugu yar ee ay samayn karto ay tahay in aysan dhexgalin arrimaha gudaha ee dalalka dariska ah.

Soomaaliya waddamada deriska la ah uu khilaafka xooggan kala dhaxeeyey waxaa ka mid ah dalka Kenya. Khilaafkoodaasi oo salka ku hayey Muranka badda, Arrinka qaadka iyo Arrimo kale. Madaxweynaha Cusub ee Soomaaliya Xasan Sheekh Maxamuud howlaha horyaalla waxaa ka mid ah sida uu ka yeelayo calaaqaadka sii xumaanayey ee labada dal.

“Anigu hadda afka madaxweynaha kuma hadli karo oo waxa la yeeli doono ma aqaanno madaxweynaha haddaa la doortayba laakiin halku dhiggiisu sida uu tilmamayo iyo sida ay tahay inaan adduunka ula dhaqanno aniga oo ka duulaya waaya aragnimada aan u leeyahay waxaa weeyey ineynu dalalka adduunka heshiis la ahaanno kuwa deriska nala ahna ay ka mudan yihiin.” ayuu sheegay wasiirkii hore ee arrimaha dibedda.

“Taa macnaheedu ma aha in ay dalalku kala lahayn masaaliix ama dano, danahaasi marka waxaa la isku dayaa ineysan dhibaato ka weyn dantii guud ku lumineyso ineysan keenin laakiin aad ilaashatid taana madaxweynuhu waa mid uu yaqaanno oo madaxweynaha maamulkii uu isagu madaxa ka ahaa ayaa kiiska badda geeyey maxkamadda caddaaladda adduunka. Haddana waxyaaba kale o badan ayaa innaga iyo Kenya, innaga iyo Itoobiya naga dhaxeeya, Innaga iyo Jabutina naga dhaxeeya,” ayuu yiri Axmed Ciise Cawad, wasiirkii hore ee arrimaha dibadda ee Soomaaliya oo BBC u warramay.

Dhinaca kale Ururka ONLF ayaa u hambalyeeyey madaxweynaha cusub ee Dowladda Federaalka Soomaaliya Xasan Shekh Maxamuud.

Doorashada Madaxweynaha lagu doortayna waxay ku tilmaameen iney tahay mid muujineyso dadka Soomaaliyeed ay leeyihiin dhaqan asal oo ku astaysan xorriyad, sinnaan, iyo dimuqraadiyad iyaga oo ahaa dimquraadiyadeyntii ugu horreysay ee Afrika Soomaaliyana ay ahayd dalki ugu horreeyey ee Afrika oo xilka madaxweynaha si nabad lagula kala wareegay

“Soomaaliya waxay ka mid tahay saamileyda ugu muhiimsan ee saameeya Geeska Afrika iyo Bariga Dhexe. JWXO waxay rajeyneysaa in madaxweynaha cusub uu suurtogaliyo siday Soomaaliya kaalin togan uga ciyaari lahayd Geeska Afrika iyo Bariga Dhexe si ay u noqdaan si ay u noqdaan goobo ay ka hirgasho nabadgalyo iyo horumar,” ayaa lagu yiri farriinta hambalyada ee ka soo baxday ONLF.

Doorashada Soomaaliya oo wakhtigeedi uu dib uga dhacay in ka badan sanad ayaa la soo gabgabeeyey 15-ka Bishan May 2022-ka iyada Xasan Sheekh Maxamuud loo doortay Madaxweynaha Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya.

Lama oga go’aanka uu madaxweynaha cusub ka qaadan doono heshiiskii isdhexgalka ee ay galeen seddexda dal, kaas oo aysan warbaahinta helin faahfaahintiisa, islamarkaasna aanan la horgeynin baarlamaanka.