Jidkii Barkaysnaa ee Ceel Daahir oo madaxa hore la galay Mindigale

Haweeneey daawooyinka la isku caddeeyo marisay lix cunug oo ay dhashay iyo wixi ay la kulantay

Haweeney ka soo jeeda waqooyiga dalka Nigeria ayaa ka niyad jabtay kaddib wiilkeeda oo labo jir ah markii uu isbeddelay midbaka wajiga iyo lugaha.

Cadaadis kaga yimid dhanka qoyskeydda ayaa sababay in haweeneydan 32-jirka ah ay caddeyso dhammaan lixdeeda cungu balse way ka shaleysay arrinta ay sameysay.

Fatima oo aan magaceeda baddelnay si aan loo aqoonsan qoyskeeda waxay sheegtay in mid ka mid ah gabdhaheeda ay wajiga daboolato marka ay baxeyso si ay u qariso gubniinka kaga yaal wajiga.

Mid kale oo carruurta ka mid ah midabkiisa waxa uu ka madow yahay sida markii hore uu ahaa halka kan saddexaadna uu calaamado ku yeeshay bushimaha iyo jilbaha.

Cunug kale oo garguuranayo weli kama soo kaban dhaawacyada ka soo gaaray cadeynta lagu sameeyay jirkiisa.

“Walaashey ayaa dhashay carruur midabkoodu furan yahay balse aniga kuweyga aad ayey u madoobaayeen. Waxaan dareemay in hooyadey ay ka jaceshahay kuweyga kuwa walaashey sababtoo ah midabkooda, taas ayaana wax badan i dhaawacday”, ayey tiri Fatima.

Waxay sheegtay in ay jirkooda u adeegsatay kareemooyin ay ka soo iibsatay dukaan ku yaal magaalada Kano iyadoo aan la tashan dhakhatar.

Ugu horeyn waxay u muuqatay in ay shaqeyneyso. Ayeeyada ayaa u digtay carruurta Faima ee da’doodu u dheyxeysay 2 ilaa iyo 16 sano.

In midabka la cadeeyo Nigeria waxaa looga yaqaan biliijing. Meelo badan oo caalamka ayaan laga isticmaalaa.

Haweenka Nigier ayaa ah kuwa ugu badan ee is-cadeeya qaarada Afrika. 77% si joogto ah ayey isu cadeeyaan sida ay sheegtay hay’adda caafimaadka adduunka WHO. Dalka Congo-Brazzaville waxaa is-cadeeya 66%, Senegal waa 50% halka Ghana ay tahay 390%.

Kareemooyinka laysku cadeeyo waxaa ku jira waxyaabo halis ah hadii wax badan laga isticmaalo. Dalal badan waxaa ku siin kara oo kaliya dhakhaatiirta. Mararka qaar waxaa lagu daraa waxyaabo kale oo sun ah sida meerkuri.

Nabaro iyo in midabka oo baddelma ayaa suuragal ah in ay noqoto natiijada, waxaa sidoo kale laga qaada caabuq ku dhaca jirka iyo in meerkuriga uu sumeeyo kilyaha.

Xaalada aad ayey u xuntay ilaa ay ka gaartay Nigeria mid degdeg ah 2023-kii sida ay sheegtay hay’ada nidaamisa cuntada iyo daawada (Nafdac).

Sidoo kale haweenka cadeeya carruurta sida ay Fatima sameysay oo kale waa wax si guud loogu dhaqmo Nigeria.

“Dad badan ayaa la xiriiriya midabka cad qurux ama hantida. Haweenka sida ay sheegeen waxay doonayaan in carruurtooda aan la takoorin sababtaas ayey u cadeeyaan marka ay dhashaan “, sidaasina waxaa BBC-da u sheegtay Zainab Bashir Yau oo leh xarun caafimaad.

Waxay ku qiyaastay in 80% haweenka ay la kulantay ay cadeeyeen carruurtooda ama ay doonayaan in ay sidaa yeelaan.

Qaarkood waxaa la biliijgareeyay markii ay dhasheen sida ay sheegtay Zainab hadana howshaas ayey ku sii jiraan.

Nigeria, meelaha qofkla laga ogaado in uu isticmaalay kareemooyinka laysku cadeeyo waa faraha halka ay ka laabmaan. Gacanta inta kale way cadahay balse meelahaas weli waa madow yihiin.

Sidoo kale dadka caba sigaarka iyo kuwa maandooriyaha isticmaala ayaa la mid ah oo meelahaas ka madow. Mararka qaarna waa laysku qaldi karaaa qofka in uu yahay mid is-cadeeyay ama mid sigaarka caba.

Fatima waxay sheegtay in gabdhaheeda oo 16 iyo 14 jir ah ay sidaas la kulmaan.

“Waa la takooraa- farta ayaa lagu soo fiiqaa iyadoo loogu yeerayo in ay qabatimeen daroogo. Aad ayey tani u sameeysay” ayey tiri.

Labadooda waxay waayeen wiilashii saaxiibada la ahaa sababtoo ah ma jiro qof doonaya in uu la socda qof lala xiriirinayo maandooriye.

Waxaan booqanay suuqa caanka ee Kano halkaas oo ah meel lagu sameeyo kareemooyinka qasqaska ee laysku cadeeyo.

Suuqa waxaa ku yaal dukaamo badan oo hal dhinac ah oo lagu iibiyo kareemooyinka laysku cadeeyo.

Kareemooyinka qaar waa diyaar balse waxaa jira kuwa aad dooran kartid waxa laga sameynayo kaddibna adigoo taagan ayaa laysku darayaa.

Waxaan ogaanay in badan oo ka mid ah kareemooyinkaas in ay ku qoran yihiin in carruurta loogu talogalay, waxaana ku jira waxyaabo la ogolaaday.

Sidoo kale waxaan suuqa ku aragnay gabdho yar yar oo jumlo u iibsanaya kareemooyinka laysku cadeeyo kaddibna waxay ka sii iibinayaan saaxiibadood.

Haweeney uu doorsoomay midabka gacmaheeda ayaa sheegtay in laga iibiyay kareemo lagu daray walxaha lagu cadeeyo carruurta. Intooda badan lama socdaan heerka la ogolyahay in la isticmaalo.

Dr Leonard Omokpariola oo ka tirsan hay’ada Nafdac ee nidaamisa cuntada iyo daawooyinka ayaa sheegay in la sameeyay isku dayo dadka lagu barayo khataraha.

Wuxuu sidoo kale sheegay in la sameeyay dadaalo lagula wareegayo waxyaabaha midabka lagu cadeeyo balse wuxuu sheegay in mararka qaar ay adag tahay in saraakiishu aqoonsadaan walxahaas.

Fatima waxay sheegtay in wixii ay sameysay aysan weligeed ka hareynin ilaa inta carruurteeda ay ka soo noqonayaan midabkooda. Hadda waxaa ka go’an Fatima in ay caawiso waalidiinta kale si ay uga fogaadaan khaladaadkii ay sameysay in iyagana aysan sameyn.

“Inkastoo aan joojiyay hadana saameynteeda weli igama harin, waxaan ka baryayaa waalidiinta kale in ay igu tusaale qaataan”.

Odayaasha dhaqanka beesha Duduble ee (Maxamuud Hiraab) oo shir jaraa’id ku qabtay magaalada Muqdisho ayaa eedeymo culus u soo jeediyey Wasiir ku xigeenka warfaafinta Cabdiraxmaan Al-Cadaala iyo beesha Saleebaan, gaar ahaan macawiisleyda degan degmada Baxdo.

“Hay’adda aqoonsiga iyo diiwaangelinta Qaranka (NIRA) waxay si cad u beeninaysaa eedaymaha la faafiyay ee la xiriira Xarunta ay dhawaan ka furtay magaalada Gaalkacyo ee daanta Galmudug” ayaa lagu yiri warsaxaafadeed ka soo baxay hay’adda aqoonsiga iyo diiwaangelinta dowladda Federaalka Soomaaliya oo ka jawaabtay eedeyn uga timid Puntland.

Hay’adda NIRA waxay warsaxaafadeedka ku caddaysay in foomka baraha bulshada lagu faafiyay ee sheegaya in degmooyinka Galdogob iyo Jarriiban ka tirsan yihiin Galmudug uu yahay mid been-abuur ah, islamarkaana waxay xaqiijisay in aanu jirin wax go’aan ah oo ay NIRA gaartay kaas oo degaanno ka tirsan Puntland lagu daray dhinaca Galmudug.

“NIRA waxay caddaynaysaa in foomka Baraha Bulshada lagu faafiyay uu yahay mid been-abuur ah; foomka rasmiga ah ee Hay’adda waxaa laga heli karaa websaydkeeda iyo xarumaheeda kala duwan.Hay’addu waxay sidoo kale u xaqiijinaysaa shacabka Soomaaliyeed in aanu jirin wax go’aan ah oo ay NIRA gaartay kaas oo deegaanno ka tirsan Dowlad Goboleedka Puntland lagu hoos-geynayo Galmudug,” ayuu sii raaciyay warsaxaafadeedka NIRA.

Maxaa ka dhalankara xariga duqa magaalada Istanbul oo si weyn uga soo horjeeda Erdogan?

Duqa magaalada oo si weyn uga horjeeda madaxweyne, Recep Tayyip Erdogan, ayaa si rasmi ah loo xiray iyadoo lagu soo eedeeyay musuqmaasuq.

Ekrem Imamoglu oo ah duqa magaalada Istanbul ayaa la filayay in xisbiga Jamhuuriga ee CHP u xushaan in uu u noqdo masharax madaxweyne doorasho maanta oo Axad ah la filayay in ay dhacdo.

Mamoglu waa beeniyay eedahaas. Qoraal uu soo dhigay baraha bulshada ayuu sidan ku yiri “Marna hoos isuma dhigayo”.

Xarigiisa Arbacada waxaa ka dhashay dibadbaxyadii ugu weynaa in ka badan 10 sano. Madaxweyne Erdogan ayaa cambaareeyay dibadbaxyada, wuxuuna ku eedeeyay xisbiga CHP in ay isku dayayaan “in ay carqaladeeyaan nabada, dadkana kala qeybiyaan”.

Sabtigii, ka hor inta aysan dibadbaxyada si rasmi ah u bilaaban, waxaa hawada banaanka xafiiska duqa magaalada ka buuxday sunta dadka ka ilmeysiisa. Dibadbaxyada waxay sii xogeysteen fiidkii. Dadka waxaa ku adkaatay neefsiga kaddib markii dhowr jeer hawada lagu sii daayay sunta dadka ka ilmeysiisa.

Dadweynaha ayaa ku qeylinayay erayo ay ka mid yihiin “xuquuq, sharci iyo cadaalad”. Dadweynaha oo isugu jiray da’ walba waxay ka horyimaadeen go’aanka dowladda ay ku mamncuuday in laysku yimaado oo loo dibadbaxo. Waxay dadweynaha u arkayeen in ay ka dibadbaxayaan xarig sharci darro ah.

Haweeney da’ yar oo dhar madow xiran wajigana u daboolnaa ayaa BBC-da u sheegtay in aysan u soo bixin sababo siyaasadeed ama in ay taageersan tahay mucaaradka balse ay u timid in ay difaacdo dimuqraadiyada.

“Waxaan halkan u imid cadaalad, waxaan halkan u joogaa xoriyad. Waxaan nahay dad xor ah. Dadweynaha Turkiga ma ogolaan karaan tan. Arrintan waxay ka horjeeda dhaqankeena iyo ilbaxnimadeena.

Haweeney kale oo soo wadatay wiilkeeda oo 11 jir ah si uu mudaaharaadka uga qeybgalo ayaa ku sheegtay sababta ay u keentay wiilkeeda in ay tahay iyadoo ka welwelsan mustaqbalkiisa.

“In Turkiga lagu noolaado way sii adkaaneysaa maalinba maalinta ka dambeysa, nolosheena gacmaha ayey ka baxday, ma dooran karno cidda aan dooneyno, halkana cadaalad dhab ah kama jirto” ayey tiri haweeneydaas.

Waxaa iska cad in qof kasta oo BBC-da la hadashay uusan dooneyn in uu bixiyo magaciisa ama uu bannaanka keeno wajigiisa. Dadka ay BBC-da la hadashay ma dooneyn in magacooda iyo wajigooda la aqoonsado.

In badan oo wadooyinka u soo baxay habeenkii sabtiga waxay ku dhiiradeen in la xiro. BBC-da waxay u sheegeen sababta ay u soo baxeen in ay tahay in ay u dagaallamaan mustaqbal ay aaminsan yihiin.

Magaalooyinka Ankara iyo Izmir waxaa la geeyay boolis adeegsanaya dhuumaha biyaha xoogga u tuura si dibadbaxyada loo kala eryo

Afartii habeen ee la soo dhaafay, kumanyaal ayaa wadooyinka u soo baxay Turkiga oo dhan. Inta badan dibadbaxyada waxay ahaayeen kuwa si nabad ah ku dhacay.

Masu’uuliyiintu waxay isku dayeen in wadooyinka Istanbul aysan dadweynaha ku mudaaharaadin muddo far maalmood ah. Marka laga reebo Istanbul waxaa dibadbaxyada laga mamnuucay Ankara iyo Izmir. Dibadbaxyada ayaa ku baahay dalka oo dhan.

Ilaa iyo kahmiistii, booliska rabshadaha ka hortaga waxay si joogta isaga horyimaadeen dibadbaxayaasha, waxaana la arkayay iyagoo adeegsanaya suntan dadka ilmeysiisa iyo dhuumaha biyaha xoogga u tuura si ay u kala eryaan dadweynaha isu soo baxay.

Madaxda Turkiga waxay sheegeen in habeenkii jimcaha la xiray 343 qof, waxay aheyd maalintii saddexaad oo dalka laga dibadbaxayo.

Imamoglu waxaa loo arkaa in uu yahay kan ugu xoogan mucaaradka Erdogan. Waa musharaxa kaliya ee u taagan xilka madaxweynaha ee Xisbiga CHP.

Arbacadii ayuu ka mid noqday dad ka badan boqol qof oo ay ku jiraan siyaasiyiin kale, wariyayaal iyo ganacsato loo xiray arrimo la xiriira baaris.

Maalin ka hor inta aan la xirin waxay jaamacada Istanbul ku dhawaaqday in ay kala noqotay shahaadada uu qaatay Imamoglu kaddib markii lagu eedeeyay wax isdabamarin. Waxay aheyd tallaabo hadii la hirgeliyo shaki gelineysa in uu tartanka madaxweynaha u istaagi karo.

Sida uu qabo dastuurka Turkiga, madaxweynaha waa in uu tacliin sare leeyahay si uu xafiiska u qabto.

Madaxweynaha Erdogan waxa uu xafiiska joogay 22-kii sano ee la soo dhaafay isagoo mar ahaa raysalwasaare marna madaxweyne mudadaas. Sida ku xadeysan mudo xileedka, uma tartami karo jagada madaxweynaha sanadka 2028 hadii uusan dastuurka beddelin.

Xubno ka tirsan mucaaradka waxay sheegeen in xariga ay siyaasad ka dambeyso balse wasaarada cadaalada waxay cambaareysa kuwa xariga la xiriirinaya Erdogan, waxayna ku adkeysteen in garsoorkoodu uu madaxbannaan yahay.

Maamulka Degmada Buraan oo Gudiga Taakulada Ciidamada Puntland ku wareejiyey Xoolo iyo Raashin ay ku Garab Istagayaan ciidamada Dowaldda Puntland Axmed shaam

Duqa Muqdisho“Gudoomiyow hadey shaqadaada fiicnaan weyso waa ku badalayaa ileen faa’iido badan malihid qof shaqada igaaga dheelaayo marabo”

𝐑𝐚’𝐢𝐢𝐬𝐮𝐥 𝐖𝐚𝐬𝐚𝐚𝐫𝐞 𝐗𝐚𝐦𝐬𝐚 𝐨𝐨 𝐪𝐚𝐚𝐛𝐢𝐥𝐚𝐲 𝐆𝐮𝐝𝐝𝐨𝐨𝐦𝐢𝐲𝐚𝐡𝐚 𝐌𝐢𝐝𝐨𝐰𝐠𝐚 𝐀𝐟𝐫𝐢𝐤𝐚

Ra’iisul Wasaare Xamsa xukuumaddeydu waxey u guuri doonta jiidaha hore ee dagaalka

Ra’iisul Wasaaraha Xukuumadda Jahmuuriyadda Federaalka Soomaaliya, Mudane Xamsa Cabdi Barre, ayaa maanta shir-guddoomiyey kulan deg-deg oo looga hadlayo amniga caasimadda iyo deegaannada ku xeeran iyo howlgallada lagu ciribtirayo kooxaha Khawaarijta.

Ra’iisul Wasaaraha, ayaa sheegay in Xukuumaddisu ay u guuri doonto furrimaha dagaalka lagu ciribtirayo kooxaha Khawaarijta ah ee ku dhuumaaleysanaya qeybo kamid ah gobollada dalka.

Ra’iisul Wasaaraha, ayaa sheegay in dadka Soomaaliyeed heystaan fursad muhiim ah oo waqti kooban lagu soo afjari doono kooxaha Khawaarijta ah, maadama ay ku jiraan marxalad dhammaad ah, lana doonayo in shacabka Soomaaliyeed gamcaha isu qabsadaan sidii ay qeyb uga noqon lahaayeen ilaalinta amnigooda iyo xasilloonida dalka, isaga oo faray hey’adaha amniga in ay sii xoojiyaan xaqiijinta amniga caasimadda.

Kulanka ayaa sidoo kale lagu bogaadiyey howlgallada socda ee ciidamada xoogga dalka iyo kuwa deegaanku ay ku ciribtirayaan kooxaha baneystay dhiigga shacabka Soomaaliyeed ee laga sifeyn doono guud ahaan dalka.